Trouw, 6 januari 2017, door Catrien Spijkerman
Heel belangrijk: het is géén bejaardenhuis, benadrukt Joep Königs (58), terwijl hij rondkijkt in zijn nieuwe optrek. Sinds vijf maanden woont hij niet meer in zijn koetshuis in de Eindhovense binnenstad, maar betrekt hij een driekamerappartement aan de Oostelijke Handelskade in Amsterdam. Eén kamer gebruikt hij als atelier om te ‘kleuren’ – zoals hij zijn schilderwerk steevast noemt – maar ook in de andere kamers staan en hangen overal waar je kijkt schilderijen, de meeste van beeldschone vrouwen.
Königs woont in het gloednieuwe Ramses Shaffy Huis, dat oude kunstenaars een woning biedt. In maart wordt het huis officieel geopend, een half jaar geleden kregen de eerste bewoners hun sleutel. “Ik wil in de krant niet in detail treden over waarom ik de afgelopen tijd niet zo fit was – daar ben ik te trots voor”, legt Königs zijn verhuizing uit. “Laten we eerlijk zijn: we worden allemaal ouder. De kunst is dan een vorm te vinden waarin we tóch kunnen blijven wie we zijn: kunstenaars.”
Oprichter Ed Cools (63) kwam op het idee voor het Ramses Shaffy Huis toen hij nog bestuurder was van het Dr. Sarphatihuis, een Amsterdams verpleeghuis. Zangeres Liesbeth List, die ambassadeur was van dat huis, vroeg Cools om raad: ‘Wat moeten we met Ramses?’ De artiest had zorg nodig, maar peinsde er niet over zich te laten opnemen in een verpleeghuis. Cools: “Uiteindelijk heeft Liesbeth hem maar voorgehouden dat hij naar een hotel ging.”
Door Ramses Shaffy besefte Cools dat oude kunstenaars andere behoeften hebben dan ‘normale’ oude mensen, vertelt hij. “Ramses zat in het Sarphatihuis altijd achter de piano. Kunstenaars hebben een andere levensstijl dan ‘normale’ mensen, die willen ze behouden. Bij normale kleinschalige woonvormen koken bewoners bijvoorbeeld samen. Dat zie ik kunstenaars echt niet doen, zeker niet als ze artiest zijn. Die willen ’s avonds optreden, en slapen daarna een gat in de dag. Dat zijn ze gewend.”
Toen Cools met vervroegd pensioen ging, kwam hij List weer tegen en samen pakten ze hun oude plan voor een kunstenaarshuis weer op. Ze vonden woningcorporatie Stadgenoot en thuiszorgorganisatie Zorggroep Amsterdam Oost als partners. Het Ramses Shaffy Huis biedt twintig appartementen voor wie (bijna) 60 is of ouder en ‘aantoonbaar’ kunstenaar, vier appartementen zijn er voor ‘aantoonbaar kunstminnenden’ van 60-plus. Op voorstel van de woningcorporatie heeft het Ramses Shaffy Huis bovendien twaalf appartementen voor jonge kunstenaars onder 27 jaar. Aangezien het sociale huurwoningen zijn, mogen de bewoners niet meer verdienen dan ongeveer 40.000 euro per jaar.
Een zorgvraag is geen vereiste; op dit moment maken volgens Cools slechts zes oudere bewoners gebruik van thuiszorg. Kunstenaars met dementie kunnen er vooralsnog niet terecht. “We wilden voorzichtig beginnen, dus we hebben geen mensen met zware zorgindicaties”, zegt Cools. Als de zorgvraag van de bewoners op den duur toeneemt, is dat volgens hem echter geen probleem, zelfs 24-uurszorg is mogelijk. “Er kan tegenwoordig een heleboel met thuiszorg, onder andere door de persoonsgebonden budgetten.”
Het geeft schilder Königs een ‘veilig gevoel’ dat hij zich, ondanks eventuele handicaps, toch kan omringen met zijn ‘eigen soort’, vertelt hij. Niet alleen omdat hij met kunstenaars zo fijn over kunst kan praten. “We kunnen elkaar op termijn wellicht helpen om het kunstenaarschap te blijven uitoefenen. Alleen andere kunstenaars begrijpen hoe belangrijk dat is.” Hij ziet het al gebeuren in het groepje buren met wie hij af en toe een borrel drinkt: één van hen, een muzikant, is door een hersenbloeding deels verlamd. De anderen helpen hem soms bijvoorbeeld een tekst uit te werken. “Stel dat een ander over een paar jaar ook last krijgt van zijn beperkingen, dan zijn we in de tussentijd hopelijk zo hecht geworden dat we voor elkaar kunnen bijspringen.”
In de gangen van het appartementencomplex is het met de steriele witte en lichtbruine muren nog opvallend kaal en stil – de door Cools beoogde ‘kunstenaarssfeer’ is nog ver weg. Daar zal spoedig verandering in komen, verzekert hij. “Er komt een kunstbibliotheek in één van de atriums, en exposities op de gangen – allemaal door de bewoners zelf georganiseerd. Vorige maand hadden we de eerste dansvoorstelling in het atrium, door vijf dansers op leeftijd.” De sociëteit op de begane grond – een andere nu nog kale ruimte – kunnen de kunstenaars in de toekomst gebruiken voor kleinkunst, workshops, concertjes, poëzievoordrachten, en om samen een borrel te drinken.
Een kunstenaar moet door, en door, en door, zegt conceptueel kunstenaar Hreinn Fridfinnsson (73). Fridfinnsson komt oorspronkelijk uit IJsland, maar woont al zo’n 45 jaar in Nederland. Aangezien het hem niet meer lukte de smalle trap te beklimmen van zijn voormalige woning in de Pijp, verhuisde hij een paar maanden geleden naar het Ramses Shaffy Huis. De thuiszorg die hij in de Pijp ontving, verhuisde mee naar zijn nieuwe plek.
Dat hij nu in een huis met andere kunstenaars op leeftijd woont, doet hem eigenlijk niet zo veel, vertelt hij. “Leeftijd speelt in kunst geen rol. Mijn fysieke gesteldheid is nooit een belemmering geweest. Ik heb al heel lang een handicap waardoor ik moeilijk kan bewegen, en nauwelijks kan lopen. Ik heb daarom een aantal assistenten van onder andere de Rietveld kunstacademie. Mijn collega’s zijn altijd veel jonger dan ik.”
De sociale evenementen met mede-bewoners heeft hij allemaal gemist; Fridfinnsson heeft het namelijk drukker dan ooit met zijn werk. “Straks komt er ook weer een 25-jarige collega om aan een project te werken, ik denk dat het nachtwerk wordt.” Dat hij het ooit rustiger aan gaat doen, is ondenkbaar. “Ik kan niet anders. Mijn ideaal is voor altijd zo door te gaan.”
In het Ramses Shaffy Huis wordt die drang begrepen en gefaciliteerd. De animo is dan ook groot: de appartementen zitten vol, en er is een wachtlijst van ongeveer 80 oudere kunstenaars. Eén van die wachtenden is acteur Peter Faber (74), die volgens Cools geregeld belt om ‘grappend te vragen of er al iemand dood is’.
“Maar de meeste bewoners zijn nog heel jong, die gaan voorlopig niet weg”, zeg Faber verontwaardigd aan de telefoon. Hij is bovendien teleurgesteld dat een inkomensgrens geldt. “Ik ga een jaar niks verdienen, kijken of het dan wel mag. In de tussentijd ben ik maar verhuisd naar een huis boven de supermarkt, zodat ik in ieder geval voor mezelf kan blijven zorgen. Alleen het lijf wordt ouder, de kunstenaar zelf niet. Daarom leek het me juist zo heerlijk om in dat huis te wonen: een broedplaats voor mensen die elkaar inspireren en allemaal doorgaan tot de laatste snik.”
meer tehuizen
Het Ramses Shaffy Huis is niet het enige huis voor kunstenaars op leeftijd. In het Rosa Spier Huis in Laren is plaats voor 73 oudere kunstenaars, die daar ook zorg kunnen ontvangen. Het fungeert ook als culturele ontmoetingsplaats, en biedt de kunstenaars een podium. Tilburg heeft het Ru van Rossemhuis Mariëngaarde met een vergelijkbare functie.
